We bekijken de lintdorpen Staphorst en Rouveen tijdens dit rondje vanuit het perspectief van Hilligje Kok-Bisschop (1948). Hoofdpersoon in de documentaires Staphorst in tegenlicht (2007) en Houdt God van vrouwen? (2013) van regisseur Emile van Rouveroy van Nieuwaal. Hilligje ontving stapels brieven naar aanleiding van de documentaire uit 2013 waarin ze zich kwetsbaar en tegelijk strijdbaar opstelt door kritisch te zijn over de geldende regels binnen de reformatorische wereld waarin ze leeft. Brieven waaruit blijkt dat ze niet de enige is die worstelt met de kijk op homoseksualiteit en de rol van vrouwen binnen de kerk en politiek.
Hilligje is geboren en getogen in Rouveen en via de familielijn betrokken bij een grote gebeurtenis in het dorp. Het is haar overgrootvader Jan Bisschop die wegens ongenoegen over de koers uit de hervormde gemeente stapt. De uitgetreden groep rond Bisschop gaan vanaf 1930 verder als Oud Gereformeerde Gemeente van Rouveen. Bisschop werd een veelgevraagd predikant, die predikte tot Zeeland en Zuid-Holland aan toe. En, zoals Hilligje het zelf verwoordt: “God bestuurt alles, daar ben ik heilig van overtuigd. Er gebeuren soms dingen dat je denkt: Hoe bestaat het?” Want wat blijkt: de zoon van de ouderling (overgrootvader 1) die uit de hervormde gemeente stapt trouwt met de dochter van de ouderling (overgrootvader 2) waarmee de ruzie ontstaan is en in de gemeente blijft. Doordat Hilligjes familie naar verschillende kerken ging in hetzelfde dorp was er thuis vaak discussie over de interpretatie van de Bijbel. Een opvoeding die haar leerde niet klakkeloos dingen aan te nemen, maar zelf na te blijven denken en vragen te stellen. Een vaardigheid die haar levensloop grotendeels zou bepalen.
Vanaf de bushalte steekt u schuin het plein over naar de Binnenweg, met op nummer 26 het gemeentehuis (1) van Staphorst. De SGP was met 35,5% van de stemmen de grootste partij tijdens de gemeenteraadverkiezingen in 2022, de Christen Unie tweede met 28%. Overgrootvader Jan Bisschop was in de jaren twintig van de vorige eeuw betrokken bij de oprichting van de plaatselijke SGP. In Houdt God van vrouwen? volgen we Hilligje in haar strijd om ook vrouwen een stem te geven in de politiek. We zien haar op een partijdag van de SGP in gesprek gaan met mannelijke partijleden, die haar de toegang tot de zaal weigeren, terwijl de partij vergadert over het wel of niet toelaten van vrouwen tot de kieslijst. ‘Over 10 jaar mag je misschien meepraten,’ wordt haar gezegd.
Steek het Marktplein (2) over. De plek waar koningin Beatrix op 21 juni 2005 per helikopter arriveerde. Onder luid gezang van een mannenkoor, waar Hilligjes man Wicher in meezong, begon hier het zesde provinciebezoek in de tournee ter gelegenheid van haar 25-jarig regeringsjubileum. De Biblebelt en het koningshuis zijn altijd dik geweest. Of zoals Hilligje het verwoord: “God, Nederland en Oranje. Een drievoudig snoer wordt niet haast verbroken. God, Nederland en Oranje. Dan zal het goed gaan met Nederland.” Na de ontvangst op het plein stapte de koningin in een koets voor een tour door Staphorst en Rouveen.
Tegenover het marktplein, aan de Gemeenteweg 67, zit sinds 1982 Museum Staphorst (3). In de museumboerderij maakt de bezoeker kennis met eeuwenoude (woon)tradities. In het voorhuis zijn de wanden betegeld met tableaus van dieren of taferelen uit het boerenleven al dan niet voorzien van een Bijbelse tekst of spreuk. Naast de deur een spinde of broodkast en in een hoek één of meerdere bissekisten, waar de kleding van de man des huizes in werd bewaard. Felrood geschilderde houten knopstoelen met een biezen zitting rondom een ronde klaptafel. Aan de wanden glazenkastjes en theerekjes die van boven tot beneden gevuld zijn met gestapelde kopjes en schoteltjes. Ook de borduurtraditie komt aan bod, met een collectie merklappen aan de muren. Lappen die door de meisjes op de huishoudschool en VGLO gemaakt werden ter oefening voor het merken van de linnenuitzet. Het Staphorster stipwerk, uitgeroepen tot immaterieel erfgoed, komt overal terug: een unieke stempeltechniek die wordt gebruikt om handstoffen en andere materialen te versieren. Uiteraard is er aandacht voor de klederdracht. Ook Hilligje heeft nog een set in de kast hangen. Een van de onderdelen van de dracht is het oorijzer, die de meisjes vanaf de tweede klas lagere school droegen. Vanaf 13 jaar kwamen daar gouden krullen aan het oorijzer bij – “We moesten oppassen dat we geen zoenen op de oorijzers kregen, want dan zagen onze moeders dat” – gespen op de schoenen en een eigen kerkbijbel. Gevolgd door ieder jaar een nieuw sieraad of kledingstuk, tot de meisjes 18 jaar en volwassen waren en de set compleet.
Naast het museum, aan de Gemeenteweg 53, staat het informatiecentrum Kerkzicht (4). Hier wordt door vrijwilligers, leden van de hersteld hervormde kerk, uitgelegd wat de reformatorische geloofsovertuiging inhoudt. Er staan Bijbels in dertig talen en aan de wanden hangt informatie over de kerkgang die twee keer per zondag plaatsvindt, de doop, het heilig avondmaal en andere typische kerkelijke tradities. Een vrijwilliger laat weten dat de vraag die het meeste gesteld wordt, is of ze de kerk van binnen kunnen bekijken. “Onze kerk is nooit open voor publiek. Daarom hangt er een grote foto in het informatiecentrum, gemaakt tijdens een zondagse dienst.” De kritische toerist vraagt zich af hoe dat kan, aangezien een foto maken toch ten strengste verboden is. Daarbij verwijzend naar de boodschap die al 83 jaar bij de Grote Kerk hangt: het is volgens APV, artikel 2:65a verboden iemand op een openbare plaats te fotograferen of te filmen. Staphorst voerde het verbod in omdat de kerkgangers die in klederdracht naar de kerk gingen als een magneet werkten op fotograferende toeristen en de media.
De dorpskerk (5) aan de Gemeenteweg 52, ook bekend als de Grote Kerk. De kerk van de hersteld hervormde gemeente is een van de grootste kerken van Nederland met ruim 2.300 zitplaatsen. Het huidige gebouw, uit 1952, staat op de plek waar ooit de kerk uit 1763 stond. Dit eeuwenoude kerkje was te klein geworden en met de grond gelijk gemaakt. In 1991 is de kerk wederom verbouwd en vergroot, van 1.400 naar de huidige 2.300 zitplaatsen. Een belangrijke reden van de continue groei van de kerk is dat er geen afsplitsingen zijn geweest. De gemeente heeft koste wat kost de boel bij elkaar gehouden en in één kerkgebouw willen blijven, iets wat een unicum is binnen de reformatorische traditie.
De toren van de kerk uit 1763 is gedurende alle verbouwingen blijven staan en officieel geen eigendom van de kerk, maar van de gemeente. De kerktorens met de klokken werden vroeger gebruikt om boodschappen over te brengen van dorp naar dorp, zoals van overstromingen en andere rampspoed, en moesten daarom altijd toegankelijk zijn. Nog altijd worden de kerkklokken gebruikt voor het verluiden van een overleden dorpsgenoot. Aan het luiden is te horen of het gaat om een man, vrouw of overleden kind en wat de leeftijd van de overledene is.
Loop verder langs de Oude Rijksweg; de verbindingsweg tussen Zwolle en het noorden van het land. Hoewel de A28 sinds begin jaren veertig in gebruik is, rijden de auto’s en vrachtwagens nog altijd af en aan over de steentjes, alleen op zondag is het beduidend rustiger. Langs de weg staan monumentale boerderijen, waaronder 300 rijksmonumenten, die niet meer als boerderij functioneren maar in twee of meerdere woningen opgesplitst zijn. Veel van de boerderijen hebben de typische felle kleuren: helderblauw (onheil werend) en grasgroen (jong leven in de natuur).
Vanaf de weg gezien zijn de boerderijen achter elkaar gebouwd, dit komt doordat de landerijen hier ooit in langwerpige lappen over de families verdeeld werden. De boerderijen, zo’n drie tot vier achter elkaar, behoorden tot een familie. Het dorp heeft van oudsher een eigen taal ontwikkeld om de plekken te duiden. Zo wordt vanuit Hilligjes boerderij met ‘de eerste weg buutn (buiten)’, de eerste weg achter haar huis aan de kant van Zwartsluis bedoeld. ‘De eerste weg boo’m (boven)’ is de eerste weg richting Punthorst.
Ga rechts de Geezenland in en dan de eerste links: de Schipgravenweg. Aan deze ‘eerste weg buutn’ achter de voormalige boerderij van Hilligje ligt het weiland (6) waar de varkens van de familie jarenlang scharrelden. Op een dag ontsnapte er een onder het schrikkeldraad door en de rest volgde. Een boer uit de buurt waarschuwde dat de honderd varkens losliepen. “Mijn man was niet thuis en de kinderen zaten op school, dus ik sprong snel op de fiets. Op de kruising bij de eerste weg kwam ik ze tegen. Stonden ze daar met z’n allen in de berm te wroeten. Ik zei streng: ‘Wat doen jullie allemaal hier dan?’ Een varken keek me aan en keerde om. Zo liepen ze met z’n allen in een streep onder het draad terug het weiland in. Zo slim zijn ze.”
Hilligje en haar man boerden in de jaren tachtig al ecologisch. “Wij waren de enige ecoboeren in het dorp en moesten ons scharrelvlees altijd naar Brabant brengen, niemand wilde het hebben, want het was te duur. De boeren lachten ons destijds in het aangezicht uit: ‘Oh die moeten zo nodig weer wat nieuws, die Wicher en Hilligje. Maar het was juist niets nieuws, wij probeerden met de natuur mee te leven in plaats van zoveel mogelijk winst uit een stuk land te halen met kunstmest en teveel dieren op een vierkante meter. Ze vonden ons van die geitenwollensokkentypes. Maar in al die jaren is geen varken van ons ziek geweest, dat zegt toch wel wat.”
Wandel de Schipgravenweg uit, ga linksaf de Scholenland in en via de Rozenlaan en Esdoornlaan langs de Grote Kerk (7) van de hervormde gemeente (PKN) van Rouveen. Het rijksmonument uit 1641 met de gotische vormen heeft een imposante omvang voor een dorpskerk. Vooral de stenen toren aan voorkant is indrukwekkend hoog. Net als bij de kerk in Staphorst behoort het kerkgebouw tot de kerk en is de toren eigendom van de gemeente. Links van de deur zit een teken in de muur ter herinnering aan de watersnoodramp in 1825, waarbij 21 dorpelingen verdronken.
Sinds 2013, nadat ze de hersteld hervormde kerk verliet, kerkt Hilligje hier. Kortom, ze is weer terug op de plek waar haar overgrootvaders ooit samen kerkten. De reden waarom de ene overgrootvader (Bisschop) besloot uit de gemeente te stappen, had te maken met het aanbod van genade. Hilligje: “Mijn overgrootvader vond dat aanbod kennelijk te ruim bij de hervormde gemeente. Bij de oud-gereformeerde kerk, die hij later mede-oprichtte, kan je bijna niet op rechtsgronden zalig worden, omdat de mens van nature zondig is. Dan moet het wel een uitzonderlijke bekering zijn die je hebt ervaren, zoals het licht van de hemel dat op je daalt.”
Het politieke bloed kruipt waar het niet gaan kan, want sinds de bouwplannen bekend zijn naast de Grote Kerk, aan de Oude Rijksweg 457 (8), het gebouw waar de Nederlands Hervormde School ooit gevestigd was en nu een dumpzaak zit, voert Hilligje strijd tegen de realisatie ervan. Om te voorkomen dat op de plaats van haar oude school met onderwijzerswoning, beide rijksmonumenten, een supermarkt komt met appartementen erboven en een parkeerterrein ernaast. Als ze niet bij de SGP mag horen om politiek te bedrijven, dan maar zelf op de bres via de mail, inspraakavonden en Facebook. “Een supermarkt aan die kant van het dorp neerzetten is zonde. Een schending van het slagenlandschap, wat deze streek zo mooi maakt, en het dorpsgezicht. Ik ben zeker niet tegen een nieuwe supermarkt, maar bouw die dan in de nieuwbouwwijk aan de andere kant van het dorp.”
Loop de Oude Rijksweg in richting Staphorst. Met op nummer 427 de plek waar de gereformeerde dorpsschool zat: D’Olde Skoele (9). In het gebouw zit nu een cateringbedrijf. “Mijn moeder zei: ‘Je speelt met iedereen, of ze nou gereformeerd zijn of hervormd.’” Spelen kon, maar Hilligje en haar oudere broer mochten nooit mee met schoolreisjes of naar het zwembad. Wat het vooral lastig maakte, was dat haar grootvader ouderling was in de oud-gereformeerde kerk, in het gemeentebestuurder zat namens de SGP, en in die rol tegen het zwembad en andere wereldse verleidingen was. Op een gegeven moment had ze van haar vader toestemming om mee te gaan met het schoolreisje. “Hij zei: ‘Als mijn kind de hele week op de hervormde school zit, waarom die ene dag dan niet mee met schoolreisje.’” Deze beslissing werd teruggedraaid omdat haar ooms hem erop wezen dat zoiets niet kon met een opa als ouderling. “Ik ben daar nooit tegenin gegaan als kind, uit eerbied voor mijn ouders en grootouders. Pas als je ouder wordt, ga je daar over nadenken en vragen stellen aan je ouders, zoals” ‘Waarom mogen wij op zondag niet met de auto en de buurman wel?’”
In het monumentale kerkgebouw uit 1852, op nummer 436, waar ooit de gereformeerde kerk vrijgemaakt kerkte, zit sinds 2007 de hersteld hervormde kerk (10), direct gelinkt aan de hersteld hervormde kerk in Staphorst. Hilligje stapt in 2013 na lang beraad uit deze kerk. De belangrijkste aanleiding was de houding van de kerk ten aanzien van het huwelijk van haar zoon Willem. Willem was zonder het bijzijn van zijn moeder getrouwd met zijn vriend, een afwezigheid waar ze achteraf spijt van had. “In de tien geboden staat niet: Gij zult geen homo zijn, dus het is pure interpretatie.”
Ze zoekt contact met het kerkbestuur om te praten over hun kijk op het homohuwelijk en de rol van de vrouw in de kerk, maar van een gesprek over beide onderwerpen komt het niet. Hilligje is teleurgesteld en schijft een brief waarin ze haar stap verduidelijkt: ‘Ik voel mij onbegrepen als vrouwelijk lid van deze kerk ik voel mijn als vrouw beledigd en verloren. Onze vrouwen staan aan de kant, zijn monddood gemaakt. Ze weten niet anders dan dat ze zwijgen moeten …’
Op nummer 413 zit de lapjeswinkel van de familie Stegeman (11). Net als de familielijnen van Hilligje gaat ook de lijn van de familie Stegeman met gemak een paar eeuwen terug. Vanaf 1933 zit de winkel op deze plek in het dorp. In Staphorst en Rouveen werd de dochters van huis uit geleerd hoe ze hun eigen kleding konden naaien, en wordt tot op de dag van vandaag nog veel aan handwerk gedaan. De winkel heeft ‘een bijzonder uitgebreide collectie stoffen van ruim 3000 verschillende soorten, en meer dan 250 verschillende motieven kerststoffen.’
Op nummer 395 staat al meer dan 100 jaar de coöperatieve zuivelfabriek Rouveen (12). CZ Rouveen was een van de laatste fabrieken die nog met melkbussen werkte. Tot 31 oktober 1998, op die dag stond ‘de leste busse an diek’. Rond de 150 boeren uit het dorp stapten over op de melktank, voor 50 anderen was het aanleiding hun bedrijf te beëindigen. Nog altijd hangen bij veel boerderijen de melkbussen in een blauw/wit geschilderd rek naast de voordeur, nu ter decoratie.
Hilligje: “Bij de fabriek verkochten ze vroeger boter, kaas en andere zuivelproducten in een winkeltje ernaast, nu is het een grote kaasfabriek, zonder winkel, waar de vrachtwagens af en aan rijden. De fabriek kon destijds niets met de eco-melk van de familie Kok, zo’n drie melkbussen per melkronde. “Daar was in die tijd geen vraag naar en dus kon de fabriek het niet apart verwerken. Nu is dat geen probleem meer, en verwerken ze in de fabriek zelfs koosjer kaas.”
Aan de Oude Rijksweg 343 staat de kerk van de oud-gereformeerde gemeente (13). De kerk waar Hilligje als kind naartoe ging en nadat ze getrouwd was met Wicher ook met haar eigen gezin kerkte. In 2004 werd Wicher ziek. Hij bleek alvleesklierkanker te hebben. Na een zware operatie knapte hij weer op. In Rouveen was toen net een nieuwe kerk gekomen: de hersteld hervormde kerk op nummer 436. “Wicher zei tegen mij: ‘We stappen over, want als ik weer ziek word en er straks niet meer ben, dan red jij het niet in de oud-gereformeerde kerk.’” En zo geschiedde. Al bleek ook de hersteld hervormde kerk na een aantal jaren dezelfde strenge kant op te gaan als de oud-gereformeerde kerk die ze om die reden verlaten had. En zo kwam Hilligje terecht bij de Grote Kerk (PKN). “De kerk waar mijn grootouders ooit uitstapten, maar waar ik mij het meest thuis voel. In deze kerk waar vroeger al iedereen welkom was en geen onderscheid gemaakt werd. De cirkel is rond.”
Loop de Oude Rijksweg uit, onder de A28 door en ga verder over de Gemeenteweg. Aan uw rechterhand achter het winkelcentrum ligt het Marktplein. Het eindpunt van de wandeling.